عرفان مجیب: چند روز پیش حساب توییتری «مرکز مطالعات ژاپن» که بنا به ادعای درگاه اینترنتی‌اش با همکاری جمعی از دانش‌آموختگان زبان ژاپنی دانشگاه تهران در سال ۱۳۸۸ راه اندازی شده به «اشتباهی» در ترجمه‌ی عنوان رمان سال ۱۹۸۷ هاروکی موراکامی یعنی «جنگل نروژی» اشاره کرده بود. ظاهراً منظور گردانندگان این حساب ترجمه‌ی مهدی غبرایی از کتاب است که اخیراً پس از شش سال انتظار برای دریافت مجوز روانه‌ی بازار شده است[1]. این حساب توییتری با ملاک قرار دادن عنوان ژاپنی می‌نویسد «ظاهراً اشتباه از اینجا آمده که جنگل در انگلیسی wood/woods گفته می‌شود که معنی چوب هم میدهد، ولی عنوان ژاپنی کتاب هیچ ربطی به چوب و الوار و … ندارد.»
با علم به اینکه در عنوان ژاپنی (Noruwei no Mori) کلمه‌ی Mori مشخصاً به معنی جنگل است این ادعا در نگاه اول موجه به نظر می‌رسد و از سهل‌انگاری مترجم حکایت دارد. اما با بررسی بیشتر متوجه می‌شویم که قضیه به این سادگی نیست. با اینکه در کتاب از تصویر جنگلی تاریک، به عنوان بستر جغرافیایی و به عنوان مفهومی استعاری، استفاده‌ی فراوان می‌شود، عنوان کتاب اشاره‌ای مستقیم به ترانه‌ی مورد علاقه‌ی تورو واتانابه، راوی و شخصیت اصلی داستان است. در جایی از رمان از زبان تورو می‌خوانیم که «وقتی هواپیما به زمین نشست، موسیقی ملایمی از بلندگوهای سقفی در فضا پیچید: نسخه زیبایی از جنگل نروژی بیتلز. این ملودی همیشه مرا می‌لرزاند، اما این بار ضربه از همیشه سخت‌تر بود.» در واقع این ترانه‌ی مشهور گروه بیتلز که شعرش را جان لنون و پل مک‌کارتی مشترکاً سروده‌اند یکی از قطعات مورد علاقه‌ی خود موراکامی است، نویسنده‌ای که علاقه‌اش به موسیقی غربی از نظر علاقه‌مندان آثارش پوشیده نیست. عنوان رمان مشهور سال ۱۹۸۷ موراکامی نیز از عنوان رسمی ژاپنی ترانه‌ی گروه بیتلز گرفته شده که ظاهراً از بخت بد نویسنده در ژاپن اشتباه ترجمه شده، بر سر زبان‌ها افتاده و لاجرم در عنوان رمان هم به همان صورت اشتباه منعکس شده است.
عنوان این ترانه‌ی بیتلز که در سال ۱۹۶۵ منتشر شد به چوب کاج ارزان قیمتی اشاره دارد که اغلب در نمای داخلی خانه‌ی های طبقه‌ی کارگر بریتانیا خرج می‌شود. ترانه‌ی «چوب نروژی: این پرنده پریده است» در واقع حکایت مردی‌ست که وقتی مورد بی‌مهری زنی قرار می‌گیرد، خانه‌ی از جنس چوب کاج نروژی زن را به آتش می‌کشد. با اینکه مفهوم ترانه پیچیدگی چندانی ندارد، خوانشی بعید از آن می‌تواند این باشد که مرد برای انتقام گرفتن از زن تمام یک جنگل درختان کاج نروژی را به آتش می‌کشد. همان ويژگی جنا‌س‌گونه‌ای که در ژاپن سبب ترجمه‌ی اشتباه ترانه‌ی بیتلز شده در ترجمه‌ی رمان موراکامی به مترجم ژاپنی‌ـ‌انگلیسی این امکان را میدهد تا با استفاده از واژه‌ی دوپهلوی wood همزمان معنای «جنگل» و «چوب» را منتقل کند و به این صورت ضعف ترجمه‌ی عنوان ترانه در زبان ژاپنی را به قوت ترجمه‌ی خودش بدل کند. اما متأسفانه زبان فارسی به مترجمان ایرانی چنین شانسی نمی‌دهد و مترجم لاجرم باید از بین «جنگل» و «چوب» یکی را انتخاب کند.
با این اوصاف، ترجمه‌ی مهدی غبرایی (چوب نروژی) که از زبان انگلیسی انجام شده به دو دلیل انتخاب مناسبی می‌آید: اول اینکه عنوان کتاب به وضوح به ترانه‌ی بیتلز اشاره دارد و ترجمه‌ی صحیح آن «چوب نروژی» است و دوم اینکه در زبان انگلیسی امروزی کلمه‌ی wood تنها هنگامی که همراه با s جمع نوشته شود معنای جنگل میدهد و شکل مفردش در تداول به معنای چوب است. با اینکه بحث پیرامون صحت ترجمه‌ی عنوان کتاب ممکن است مصداق مته به خشخاش گذاشتن تلقی شود، اما این مورد نمونه‌ی بسیار خوبی‌ست برای مفاهیمی که لاجرم در ترجمه گم می‌شوند و پیچیدگی‌هایی که گاه علی‌رغم وقت و انرژی فراوانی که از مترجم می‌گیرند نهایتاً به سوژه‌ی منتقدان و پاشنه‌ی آشیل ترجمه بدل می‌شوند.
[1] این کتاب پیش‌تر با عنوان «جنگل نروژی» به ترجمه‌ی م. عبداللهی منتشر شده است.
این یادداشت در تاریخ ۱۱ آذر ۹۹ در روزنامه‌ی ایران منتشر شده است.
